विशेष लेख : स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या मूक साक्षीदार – पालीच्या गुहा….. लेखन – अवधुत पाटील

विशेष लेख :
स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या मूक साक्षीदार – पालीच्या गुहा…..
लेखन – अवधुत पाटील

भुदरगड तालुक्यास निसर्गसंपन्न तालुका म्हणून एक वेगळीच ओळख आहे, इथे पावलोपावली निसर्गाची मुक्तहस्ते उधळण झालीय शिवाय रांगणा, भुदरगडावरील गडकऱ्यांच्या बंडापासून ते 13 डिसेंबर 1942 च्या क्रांतिकारकांच्या धगधगत्या स्वातंत्र्यसंग्रामापर्यंत खूप मोठा वैभवशाली इतिहासही तालुक्यास लाभला आहे, ठाई ठाई ची रक्तरंजित क्रांती आजही याची साक्ष देतेय. म्हणजे इथल्या चिरंतन इतिहासास गूढरम्य स्थळांची व निसर्गाची नेहमीच साथ राहिलीय.
आपल्या भारतमातेस परकीय गुलामगिरीतुन मुक्त करण्यासाठी ज्ञात -अज्ञात अश्या अनेक शूरवीरांनी स्वातंत्र्याच्या अग्निकुंडात उड्या घेतल्या, येथील निसर्ग व गूढरम्य अज्ञात स्थळांचा आधार घेत छुप्या लढ्याच्या कारवाया खलबते सुरू झाली,. असच एक ठिकाण जे 1942 च्या चले जावं चळवळीचे तालुक्यातील नियोजनाचे केंद्र बनले,. घरावर तुळशीपात्र ठेऊन स्वातंत्र्याच्या धगधगत्या अग्निकुंडात उतरलेल्या , ज्यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या, उपेक्षित पण प्रेक्षणीय अशा स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या मूक साक्षीदार पालीच्या गुहा आजही स्वातंत्र्यसैनिकांच्या स्मृती चिरंतन ठेऊन आहेत.
गुहा म्हटलं की विस्तीर्ण पठाराच्या कातळकड्यातील गर्भात असणाऱ्या खोबण्या नजरेसमोर येतात,. गुहा किंवा भुंगिऱ्यातील अंधारमय वाटा, आतील कमालीची आद्रता, बारीकसारीक किटकांची सळसळ, वटवाघळांची फडफड.. सहजासहजी वस्तुस्थितीचा अंदाज न येणारा भूलभुलैय्या.. गुहा म्हणजे स्वासाची स्पंदने वाढवणाऱ्या,.काळजाचा ठोका चुकवणारी दहशतच जणू,. सगळंच कसं गूढरम्य, अबोल.. माझ्या सारख्या साहसवीरांना अशी ठिकाणे नेहमीच साद घालत असतात..आव्हान देत असतात.
गेल्या बऱ्याच वर्षापासून माझे वेळ मिळेल तसे निसर्गाचा समतोल राखणारी पालीची देवराई, धडकी भरवणाऱ्या गुढरम्य इतिहासाच्या साक्षीदार असणाऱ्या गुहा व अनेक दुर्मिळ वनस्पती -वृक्ष यांनी समृद्ध अन विविध पैलूंनी नटलेला पालीची देवराई ते गुहा परिसर पाहण्यासाठी जात असतो. पावसाळ्यानंतर ह्या परिसरात जाणं झालं न्हवतं, ओढ लागली होती, काहीही करून जायचंच असं मनानं ठाणलेलं ..Save trees ह्या ग्रुपवर पालीच्या गुहा नियोजित ट्रेक विषयी तारीख व वेळ दिली, त्यास प्रतिसाद देत मुरगुड स्थित पळशिवणे विद्या मंदिर येथील शिक्षिका सौ. नयना मेलवंकी मॅडम दाम्पत्य व त्यांची हार्ड ट्रेकर चिमुकली कन्या ऋचा मेलवंकी सहभागी झाले सोबत माझ्या निसर्गकन्या जान्हवी व मिथाली मुबलक पाणी, खाऊ, कॅमेरा, ट्रायपॅडसह तयारीत होत्याच ..
दुपारी 3 वाजता आम्ही पालीच्या देवराईत एकत्र जमलो व पुढील ट्रेकला सुरुवात झाली,. डांबरी रस्त्याने बारवे गावाकडे जाणाऱ्या दिशेने जात असता उजव्या बाजूला थोडसं आतल्या बाजूस एक छोटखानी जनावरांचे घर लागते..त्या घराजवळ गाड्या पार्क करून, चढणीच्या पायवाटेने गुहेकडे जाता येते पण आम्ही ह्या रस्त्याने न जाता , डांबरी रस्त्याने काही अंतर गेल्यानंतर उजव्या बाजूस वळत कच्चा रस्त्याची निवड केली व चालू लागलो.
वळणावळणाच्या चढणीच्या रस्त्यावर दुतर्फा घनदाट झाडी लागते,. विविध दुर्मिळ औषधी वनस्पती -वृक्ष, लता -वेली पाहिल्या की ह्या डोंगरमाथ्यांनी गर्द वनराईची कवचकुंडले परिधान केलीत याची प्रचिती येते,. सरपटणारे प्राणी, विंचू, विविध रंगाची आकर्षक फुलपाखरे, चेरी, आवळा, गेळवण ला आलेला बहर..अस वाटतं,.जणू दोन्ही बाजूने परिसरावर निसर्ग व जैवविविधतेची मुक्तहस्ते उधळण झालीय.
पालीच्या देवराई पासून अर्ध्या तासाच्या पायपेटीनंतर समृद्ध निसर्गाचा आनंद घेत आपण गुहेच्या पायथ्यापर्यंत येऊन पोहचतो. इथपर्यंत येताना आपणास दम लागल्या शिवाय रहात नाही पण नजरेच्या टप्यात असणारं कातळ पाहिल्यावर आलेला शीण कुठल्या कुठे निघून जातो,. सोबत आणलेलं पाणी पिऊन पुन्हा चालू लागायचं.. गर्द झाडोऱ्यातून जाणारी थोडीशी कठीण, उभी चढण पूर्ण केल्यानंतर आपणास समोर लाल पिवळ्या रंगातील जांभा खडक नजरेस पडतो,. एका सरळ रेषेत दूरपर्यंत जाणारी जांभा दगड कपारी अगदी नजरेचा ठाव घेणारी ,अचंबित करणारी .. निसर्गाचा एक अद्भुत अविष्कार पाहताना मन मोहरून जाणार नाही तर नवलच.
लाल पिवळ्या जांभ्या दगडातील कोरीव गुहा व निसर्गरम्य परिसर मनाला मोहिनी घातल्या शिवाय रहात नाही,. येथील पहिली उत्तरेकडील गुहा पूर्वाभिमुख असून, गुहेची दोन दालने तयार करताना मध्ये दगड मातीची भिंत घातली आहे,. एका दालनात कोण्या एका साधूची समाधी असून समोर उंचवटा करून गोल पहार बांधला आहे..जणू त्यावर बसून टेहळणी किंवा ध्यानधारणा करता येईल. गुहेच्या दुसऱ्या दालनात मुख्य गुहा व उपमुख्य गुहा पहायला मिळतात. मुख्य गुहेतून आत जाणाऱ्या गुंतागुंतीच्या गूढरम्य अंधारी वाटा, मधमाश्या, वटवाघूळ, विविध कीटक, ठिबकणारे पाण्याचे थेंब पाहता आत जायचा अट्टाहास न केलेलाच बरा ,
ह्या उत्तरेकडील गुहेच्या जवळच दक्षिणेकडे शंभरभर पावलावर आणखी एक गुहा लागते. हि गुहा पूर्वाभिमुख असून आत प्रवेश केल्यावर पन्नासभर लोक निवांत बसू शकतील इतके प्रशस्त दालन नजरेस येते,. बैठक पूर्णतः सपाट असून कुठेही उंच सखलपणा नाही,. विश्रांती साठी उत्तम ठिकाण.. गुहेतील दालनाच्या पुढील डाव्या बाजूस पाणी साठवण्यासाठी चौकोणी कुंड असून उजव्या बाजूस वळल्यानंतर काही अंतरावर डाव्या बाजूस पुढे आणखी एक प्रशस्त दालन पहायला मिळते,.पण ह्या गूढरम्य गुंतागुंतीच्या प्रवासात न पडलेले बरे, जास्त आत जाण्याचा प्रयत्नही करू नये,.जीवावर बेतू शकते ..काही वर्षापूर्वी थायलंड देशामध्ये लहान मुलांची फुटबॉल टीम तेथील गुहा पाहण्यासाठी गेली असता तीन किलोमीटर इतकी आत गेली, बाहेर पाऊस झाला अन गुहेत पाणी वाढले,. तब्बल सतरा दिवस आत अडकून पडलेल्या मुलांना निसर्गाशी संघर्ष करीत सुखरूप बाहेर काढण्यात यश आले होते, गुहा पाहताना हा प्रसंग नकळत माझ्या मनास स्पर्शून गेला त्यामुळे कोणत्याही गुहेत आत दूरपर्यंत जाण्याचा अट्टाहास नकोच ..पालीची प्रशस्त व नीटनेटकी असणारी हि दुसरी गुहा पहिल्या गुहेपेक्षा कितीतरी पटीने मोठी आहे हे चटकन लक्षात येते. गारगोटी कचेरी हल्ल्यापूर्वी बरीचशी खलबते, बैठका ह्याच गुहेत झाल्या असाव्यात.
ऑगस्ट 1942 साली महात्मा गांधीजींनी परकीय इंग्रजी राजवटीस शेवटचा चले जाव चा नारा दिला, अन ह्या चळवळीचे लोण कोल्हापूर संस्थाना पर्यंत येऊन धडकले. आपल्या प्राणप्रिय भारत मातेस परकीयांच्या जोखंडातून मुक्त करण्यासाठी अनेक तरुणांनी स्वातंत्र्य संग्रामाच्या अग्निकुंडात उड्या घेतल्या, आत्मबलिदान दिले. गारगोटी कचेरी हल्ल्याचे मुख्य प्रवर्तक असणारे, करविरय्या स्वामी हे अहिंसेचे पुजारी,. गांधीवादी विचारसरणीचे त्यामुळे अहिंसक मार्गाने लढा यशस्वी करणे, राजबंदयाना सोडवणे, ब्रिटिश्यांची आर्थिक रसद बंद व्हावी हा हेतू ठेऊन देशकार्यासाठी खजिना लुटणे, कोणत्याही पोलीस बांधवावर प्राणघातक हल्ला न करणे ,.हा गारगोटी कचेरी हल्ल्यामागील मुख्य उद्देश होता. डिसेंबर महिन्याच्या पहिल्या दिवसापासून क्रांतिकारक पालीच्या गुहेत वास्तव्यास राहू लागले. पूर्वतयारी म्हणून भाले, काठ्या, बंदुका, रॉकेल इत्यादी शस्त्र सामुग्रीची जमवाजमव, ह्या लढ्याची आखणी व योजना पूर्णत्वास येत असता, नजर चुकीने पोलिसांशी चकमक झालीच तर पालीच्या गुहा किंवा कडेकपारीत भूमिगत राहून क्रांती संग्रामाची यंत्रणा अधिक गतिमान करायची हा हेतू होताच शिवाय सारजा भोसले सारख्या रणरागिणी क्रांतिकारकांना जेवण, निरोप पाठवणे, खबरबात घेणे ह्या गोष्टी करत होत्या, हि ह्या लढ्याची जमेची बाजू म्हणावी लागेल.
पालीच्या गुहांनी बरेच चढउतार ह्या दिवसात ह्याची देही याची डोळा अनुभवले,. इथूनच इतर क्रांतीकारकांना निरोप पोहचवणे, जोडण्या, गारगोटी कचेरी हल्ल्याची खलबते, गनिमी कावा अनुभवला. 12 डिसेंबरची संध्याकाळ तर अगदी गहिवरून टाकणारी.. रात्री 9:30 वाजता हिलाळ्याच्या (दिवट्या) उजेडात अग्निकुंडावर घेतलेली शपथ.. सर्व काही निःशब्द करणारे असे , रात्री दोन वाजता इंजुबाई मंदिरातून सुरू झालेला गारगोटी कचेरी हल्ल्याचा रणसंग्राम पहाटे पाच वाजेपर्यंत चालूच होता. आपले सात क्रांतिकारक करविरय्या स्वामी, नारायण वारके, तुकाराम भारमल, शंकरराव इंगळे, मल्लू चौगले, बळवंत जबडे, परशुराम साळोखे देशकार्यासाठी कामी आले तर काही जायबंदी झाले,. हुतात्म्यांच्या बलिदानाने, शौर्यगाथेने अजरामर झालेला 13 डिसेंबर 1942 चा तेरा बाराचा गारगोटी कचेरीवरील लढा तरुण पिढीस नक्कीच स्फुर्तीदायी ठरणारा आहे. अनेक चढउतार पालीच्या गुहांनी अनुभवले आहेत,. आजही ह्या गुहा स्वातंत्र्य संग्रामाच्या इतिहासाची साक्ष देत उभ्या आहेत.
घनदाट अरण्यात असणाऱ्या ह्या गुहा जंगल भटक्यांना भटकंतीचा पुरेपूर अनुभव, आनंद तर देतातच शिवाय स्वातंत्र्य समराची आठवणही ,